‘स्वतन्त्रताको लडाइँ मान्छेको भोकबाट सुरु हुन्छ, मार्क्स–लेनिनको सिद्धान्तमा पनि छ’

एजेन्सी, मंगलबार, ८ चैत्र २०७८ । धेरै कमलाई थाहा छ चे ग्वेभारा भारत आएका थिए । र, उनले यस भम्रणबारे पछि रिपोर्ट पनि लेखेका थिए । उनी ६ महिनाअघि क्युबामा भएको सशस्त्र क्रान्तिको प्रमुख नायक थिए। सरकार गठन भएपछि राष्ट्रपति फिडेल क्यास्ट्रोले उनलाई तेस्रो विश्वका देशहरूसँग सम्बन्ध स्थापना गर्ने जिम्मा दिएका थिए ।

चेले क्युबाली क्रान्तिको दूतका रूपमा धेरै देशको भ्रमण गरे। फिडेल क्यास्ट्रोको सरकारलाई तुरुन्तै मान्यता दिने भारत सरकारबाट उनलाई विशेष कल थियो। चे ग्वेभारा इजिप्ट हुँदै भारत आएका थिए । उनलाई ३० जुन १९५९ को साँझ विमानस्थलमा परराष्ट्र मन्त्रालयका प्रोटोकल अधिकृत डीएस खोस्लाले स्वागत गरेका थिए । क्युवाली प्रतिनिधिमण्डलमा पाँच जना थिए। चेलाई सुनौलो ताराले जडित भिजर टोपी, अग्लो चुरोट र उच्च चम्किलो जुत्ताले अरूभन्दा अलग बनाएको थियो ।

प्रतिनिधिमण्डललाई चाणक्यपुरीमा नवनिर्मित अशोका होटलमा राखियो । त्यसको भोलिपल्ट चे ग्वेभारा र उनका सहयोगीहरूले प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूसँग भेट गरे। उनीहरुले सँगै खाना खाए । त्यसपछि ओखला औद्योगिक क्षेत्रमा काठको आकार दिने मेसिनको कारखाना हेरे । साँझ चेले वाणिज्यमन्त्री नित्यानन्द कानुङ्गोसँग भेट गरे । भारत र क्युवाको भावी व्यापार सम्बन्धका सन्दर्भमा यो महत्वपूर्ण बैठक थियो, जसमा दुई देशबीचको आयात–निर्यातका विषयमा छलफल भएको थियो । भोलिपल्ट क्युवाको यो प्रतिनिधिमण्डल योजना आयोगमा गयो। उनीहरू कृषि अनुसन्धान परिषद्मा पनि गए, जहाँ उनीहरूले गहुँको उन्नत जातको स्टक लिए।

३ जुलाईमा चेले दिल्ली नजिकैको पिलाना गाउँमा सामुदायिक (सहकारी) परियोजनाका केही कार्यक्रम हेरे। खेत र विद्यालय पनि हेरे । फर्किएपछि टोलीले सामुदायिक विकास तथा सहकारिता मन्त्री एसके डेलाई भेटेको थियो । जुलाई ४ मा चेले खाद्य तथा कृषि मन्त्री एपी जैनलाई भेटे। त्यसपछि वाणिज्य तथा उद्योग मन्त्रालयका अधिकारीहरूले उनलाई भारतीय चिया र कफी दिए। यो सबै जानकारी फोटो डिभिजनका निर्देशक देवतोष सेनगुप्तबाट फोटोसहित प्राप्त भएको हो । तर, धेरै अनुसन्धानपछि। किनभने हामी त्यहाँ चे गेभाराको नाम खोजिरहेका थियौं। जबकि त्यहाँ चे नै थिएनन्। फाइलहरूमा उनको नाम अर्नेस्ट ग्वेभाराको रूपमा रेकर्ड गरिएको थियो ।

यसै क्रममा चेले रक्षामन्त्री कृष्ण मेनन र सैन्य अधिकारीहरूसँग पनि भेटघाट गरेका थिए । जुलाई ५ वा ६ मा, टोली कोलकाता (तत्कालीन कलकत्ता) प्रस्थान गर्यो। हवाना कागजातहरूमा टोलीले जुलाई ८ मा लखनऊमा चिनियाँ अनुसन्धान केन्द्र देखेको पनि उल्लेख छ। यसबारे ठोस जानकारी छैन ।

भारतबाट चे शायद बर्मा गए र त्यसपछि भियतनाम गए। उनका पत्रहरूमध्ये रंगुनबाट १३ जुलाई, १९५९ मा बेट्रिज नामक आफन्तलाई पत्र छ। तर, चेको भारत भ्रमणको विवरण हामीसँग उपलब्ध छैन । भारतबाट फर्किएपछि उनी नेशनल बैंक अफ क्युबाको अध्यक्ष र त्यसपछि उद्योगमन्त्री व्यवहारमा अर्थमन्त्री भए।

उनको भारत भ्रमण लामो थियो । दिल्लीमा छ–सात दिन बसे । पछि अन्य सहरमा सरे । तर देशमा छापिएका सामग्रीमा त्यो भ्रमणको विवरण कतै पाइँदैन। मैले थोरै जानकारी मात्र पाएँ। तर, चेको दर्शनमा विश्वास गर्नेहरूले यो काम गम्भीरतापूर्वक गर्नुपर्छ।

चेको भारत यात्राको थोरै वर्णय जोन ली एन्डरसनद्वारा लेखिएको चर्चित जीवनी ‘अ रिबोल्युशनरी लाइफ’ र बयोवृद्ध पत्रकार केपी भानुमतीको पुस्तक ‘कैंडिड कनभर्सेसन’मा गरिएको छ। एन्डरसनको पुस्तक चेको जीवनमाथि लेखिएका पुस्तकहरूमध्येमा सबैभन्दा महत्वपूर्ण र चर्चित हो। ८०० पानाको यो पुस्तकमा उनले चिकित्सकदेखि क्रान्तिकारी हुँदासम्मको चेको यात्रालाई निकै मिहिन रुपमा वर्णन गरेका छन्। एन्डरसनकै पुस्तकका कारण बेलेग्रान्दे (बोलिभिया)मा ४० वर्षपहिले चे र उनका साथीहरूको गुपचुप गाडिएको शवको ठेगाना पनि पाइएको थियो।

तर, एन्डरसनले लेखेको जीवनीमा चेको भारत यात्राको अप्रामाणिक निष्कर्ष छ। यात्रामा सहयोगी रहेका पार्दो लादाले भनेका कुरालाई यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ। पार्दोका अनुसार चेले ‘नायक’ मान्ने नेहरूसँग उनको भेट दिउँसोको खाना खाने बेला भएको थियो। ‘सरकारी महल’ (तीन मूर्ति भवन)मा खाना खाने बेला इन्दिरा गान्धी र उनका सन्तान राजीव तथा सञ्जय गान्धी पनि उपस्थित थिए। पार्दो भन्छन्, ‘चेले नेहरूसँग चीन र माओको बारेमा प्रश्न सोधिरहेका थिए। नेहरूले भने ती गम्भिर प्रश्नहरूलाई नसुनेको जस्तो गरी खानाको टेबलमा सजाइएका पकवानहरूबारे कुरा गरिरहे।’

चे क्युबाको राष्ट्रनायक थिए। उनकै शोभाका लागि सहयोगीले ती तथ्यहरूलाई थोरै ‘रङ भरेर’ बनाएका थिए। तर, अच्चमको कुरा तब भयो, जब एन्डरसनले भने, ‘चे भारतबाट आधुनिक भारतका प्रवर्तकहरूबाट सिक्नको लागि केही छैन भन्ने अनुभव लिएर फर्किएका थिए। नेहरू सरकार कृषि सुधारका कुनै महत्वपूर्ण कार्यक्रम लागू गर्ने वा धार्मिक र सामन्ति संस्थाहरूको तागतलाई शिथिल बनाउने दिशामा अनिच्छुक देखिएको थियो।’ यसको पछाडि चेले एन्डरसनका अनुसार भारतको सांस्कृतिक र ऐतिहासिक परम्परालाई ‘रोक’को रूपमा देखे।

संयोगले मलाई चे भारतबाट फर्किएपछि फिदेल कास्त्रोलाई प्रस्तुत गरेको पूरै रिपोर्ट हात लागेको थियो। साप्ताहिक ‘बेरदे ओलिबो’मा १२ अक्टोबर १९५९ को अंकमा यो रिपोर्ट सार्वजनिक भएको थियो। उक्त रिपोर्ट पढेर जो कोही पनि थाहा पाउन सक्छ, चेले भारतलाई तटस्थ नजरले हेरेका थिए। यहाँको सामाजिक विषमता हुँदाहुँदै पनि प्रगतिको चाहनालाई बुझ्ने कोसिस गरेका थिए। स्मरण रहोस्, त्यति बेला अंग्रेज राजबाट भारत स्वतन्त्र भएको भर्खर १२ वर्ष भएको थियो। चेले यो तथ्यलाई पनि ध्यान दिएका थिए ।

तीन पृष्ठको उक्त रिपोर्टमा चे ‘विरोधाभासहरूको देश’ भारतको ‘औद्योगिक विकास’ र भयानक दरिद्रताको बीचमा रहेको खाडल भएको ‘विचित्र र जटिल परिदृश्य’को साथमा विकासमा आएको असाधारण सामाजिक महत्वका परिवर्तनलाई लक्षित गर्छन्। कृषि सुधारका उपायहरूमा ध्यान दिन्छन्। भारत र युवाको सामाजिक तथा आर्थिक ढाँचालाई एकै किसिमको बताउँदै उनी ‘दुई उद्योगशील’ देशको उन्नतिको संभावनालाई व्यक्त गर्छन्। प्राविधिक विकासमा भारतीय वैज्ञानिकहरूलाई ‘लक्ष्य हासिल गर्ने फलाम’ बताउँदै उनी भन्छन्, ‘यो यात्रामा मैले कैयौं लाभदायक कुराहरू सिक्न पाएँ। सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा यो थाहा पाएँ की, एक देशको आर्थिक विकास उसको प्राविधिक विकासमा निर्भर रहन्छ।’

चेको भारतको दर्शनमा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा यो थियो कि उनले बिना हिचकिचाहट, भारतको स्वतन्त्रतामा गान्धीको ‘सत्याग्रह’को भूमिकालाई स्वीकार गरे। प्रतिवेदनमा उनका आफ्नै शब्दहरू छन्– ‘जनअसन्तुष्टिको ठूलो शान्तिपूर्ण प्रदर्शनले अङ्ग्रेजी उपनिवेशवादलाई विगत डेढ सय वर्षदेखि शोषण गर्दै आएको देशलाई सदाका लागि छोड्न बाध्य बनायो । यहाँ मेरो मनमा फेरि पुरानो स्वार्थ उठ्छ। पढ्ने र लेख्ने, शब्द र दृश्यमा अभिव्यक्ति भेट्टाउने, क्युवा फर्केर कतै नपुगेको हिंसाको त्यही बाटो किन हिँड्ने संवेदनशील युवा ?’

यसको जवाफ चेले भारतमै दिने कोशिश गरेका थिए। उनले अल इण्डिया रेडियोका लागि अन्तर्वार्ता लिन पुगेकी केपी भानुमतीलाई यसको जवाफ दिल्ली अशोक होटलमा दिने प्रयास गरेका थिए। भानुमतीका अनुसार चेले भनेका थिए, ‘तपाईंहरूको यहाँ गान्धी छन्, दर्शनको एउटा पुरानो परम्परा छ। हाम्रोमा दुवै छैन। त्यसैले हाम्रो मनस्थिति नै फरक ढंगले विकास भएको छ।’ तर, यो कुरा भानुमतीको पुस्तकमा छैन। किनकि, प्रकाशकले उनका कैयौं अध्यायलाई निर्मम भएर काँटछाँट गरेका थिए।

सन् १९५९ जुलाई १ गते बिहान साढे आठ बजे भानुमती अशोक होटलको छैठौं तल्लामा पुगेकी थिइन् । चे गेभाराले आफैं ढोका खोले । एक्लै थिए । सुरक्षाकर्मी पनि छैनन् । भानुमतीसँग ब्लिट्ज संवाददाता राघवन र छायांकनकर्ता पीएन शर्मा पनि थिए। राघवनले इन्जिनियरको सट्टा कुराकानी रेकर्ड गर्ने र कुनै प्रश्न नगर्ने सर्तमा पाण्डोरासँग बिन्ती गरेका थिए। भानुमती भन्छिन्, ‘उनी हिचकिचाहटमा सहमत भएकी थिइन् किनभने राघवनले उनलाई चेको भ्रमणको जानकारी दिएका थिए। गेभाराको तस्बिर खिच्नका लागि भ्वाइस अफ अमेरिकाले सिनेमेटोग्राफर शर्मालाई खटाएको थियो, जुन अल इन्डिया रेडियोबाट प्रसारण भएको थियो। चाखलाग्दो कुरा के हो भने, यहाँको रेडियोलाई तस्बिर चाहिँदैन, वासिङ्टनको रेडियोलाई चाहिन्छ !’

चे ग्वेभारा र केपी पाण्डोरा

कुराकानी करिब आधा घण्टा चलेको थियो। तर, रेडियोमा बढीमा दुई मिनेट प्रसारण भएको थियो। ‘न्युजरिल’ कार्यक्रममा कैयौं घटनालाई समेट्नु पर्ने हुन्थ्यो। भानुमतीका अनुसार त्यही कारण अन्तर्वार्ता छोटिएको थियो। त्यो अन्तर्वार्ताको टेप अहिले छैन। किनकि, त्यतिबेला रेडियोमा एउटै स्पूल (रेडियो टेपको पुरानो रिल)लाई मेटाएर पटक पटक प्रयोग गर्ने चलन थियो। तर, सधैंजस्तो केही छानिएका प्रश्नहरू उनले लेखेर राखेकी थिइन्। एक बिहान क्युबाका राजदूत त्यसको एक प्रति लिन उनको घर आएका थिए। भानुमतीले खुसीखुसी चेसँगको भेटको दुई तस्बिरसँगै त्यो प्रश्नको प्रति पनि दिएकी थिइन्।

भानुमतीले चेसँगको अन्तर्वार्ता उनको यादगार भेट भएको बताइन्। भानुमतीकै शब्दमा भन्दा, ‘कसैले पनि उनको फौजी बर्दीमा ध्यान नदिने हो भने कल्पना पनि गर्न मुस्किल थियो कि, यो मान्छे कुनै बेला गुरिल्ला थियो। उनी वकिल वा नेताजस्तो टाठोबाटो पनि देखिँदैन थिए। उनको आवाजमा नम्रता थियो र उनी कुनै प्रवचन दिनेजस्तै भद्र थिए। परिवारसँग गफ गरेजस्तै गरी बोल्थे। तर, ज्योतिषले जस्तो लामो समयको अन्तर र निकै सोचेर बोल्थे। हाम्रो भेटको क्रममा उनी मोटो सिगार पिइरहेका थिए, जसको बट्टा टेबलमा राखिएको थियो। बचपनमा दमको रोगी रहेका यी जुझारु व्यक्तिमा भएको यो आदत देखेर मलाई आश्चर्य लागेको थियो। हरेक प्रश्न सुनिरहँदा उनी सिगार तान्थे र जवाफ दिनुभन्दा अघि धुवाँ फ्याँकेर सिगारलाई राखदानीमा राख्थे र माइक्रोफोनतर्फ झुक्थे।’

भानुमतीले सबैभन्दा पहिले उनलाई भारत आउनुको कारण सोधेकी थिइन्। चेले जवाफमा भनेका थिए, ‘क्युबामा बातिस्ता राजबाट स्वतन्त्रता भएसँगै म भियतनाम र अन्य देशको प्रत्यक्ष जानकारी लिनका लागि निस्किएको हुँ, जसमा औपनिवेशिक शासनमार्फत दमन भएको थियो। भारतमा तपाईंहरूको प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूले बोलाएपछि आएको हुँ, म आफैं भारतमा स्वतन्त्रतापछि सुरु भएको विकासका कामहरूलाई नजिकबाट नियालुँ भन्ने हो। ल्याटिन अमेरिकामा हामीले पनि साम्राज्यवादलाई निकै समयसम्म भोगेका थियौं। अब हामीलाई निकै तलबाट माथि उठ्नु छ।’

भानुमतीले थप प्रश्न गर्दै सोधेकी थिइन्, ‘तपाईं समाजवादी अर्थव्यवस्था र समाजवादी मान्छेको बारेमा कुरा गर्नुहुन्छ। यसलाई केही स्पष्ट पारिदिनुहोस् न।’

जवाफमा चेले भनेका थिए, ‘हामीजस्ता अल्पविकसित देशहरूले साम्राज्यवादी पराधीनता, कठपुतलीजस्ता शासन र शोषणको कुचक्रबाट बाहिर निस्किन आवश्यक छ। हामी उपनिवेश वा परनिर्भर देश रहेका छौं, जहाँ कम विकास वा अव्यवस्थित विकास भएको छ। भोकले स्वाधीनता र संघर्षका लागि श्रेष्ठ परिस्थिति सिर्जना गर्छ। बाहिरी शक्तिहरूको शासनमा नोकर भएर पनि तपाईं समाजवादी मानिस र समाजवादी अर्थव्यवस्था हसिल गर्न सक्नुहुन्छ। यस्तो भएन भने कुनै पनि अल्पविकसित देशले कहिल्यै पनि भ्रष्टाचार मुक्त व्यवस्था देख्न पाउने छैन।’

चेले यो कुराकानीमा भारतबारे खास कुरा बताएका थिए। ‘भारतले लामो संघर्षपछि स्वतन्त्रता पाएको छ। नेहरूप्रति मेरो मनमा निकै आदर छ। उनले देशमा आर्थिक आत्मनिर्भरता ल्याउने छन् र भारत एउटा शक्तिशाली देशको रुपमा अघि बढ्नेछ,’ उनले भनेका थिए, ‘हामीले यस्तो समाज तयार गर्नुपर्छ जसमा सबै मानिस व्यक्तिगत मानवीय आकांक्षालाई सामूहिक चेतनाको रुपमा साझा गर्नेछन्। नवउपनिवेशवाद दक्षिणी अमेरिकाबाट सुरु भएर अफ्रिका तथा एसियामा जरो गाडेको छ। हेर्नुहोस् त, भियतनाम र कोरियामा के भइरहेको छ। एसियाका केही देशमा नृशंसताको अवस्था निकै भयावह छ। साम्राज्यवादीहरूको षड्यन्त्रमाथि आफ्नो अधिकार जमाउन हामीजस्ता अल्पविकसित तेस्रो दुनियाँले एकजुट हुन आवश्यक छ।’

भानुमतीले एक प्रश्न यो पनि सोधेकी थिइन् कि चे कम्युनिष्ट मानिन्छन्, तर कम्युनिष्ट विचारलाई कसरी बहु–धार्मिक समाजमा स्वीकार गर्न सकिनेछ ? चेले दिएको जवाफ यस्तो थियो, ‘म आफूलाई कम्युनिष्ट भन्दिनँ। म एक केथोलिक भएर जन्मिएँ, एक सोशलिष्ट (समाजवादी) हुँ र बराबरी र शोषणमा भएका देशहरूको मुक्तिमा विश्वास गर्छु। मैले युवावस्थामा भोक देखेको छु, कष्ट, अत्याधिक गरिबी, रोग र बेरोजगारी पनि देखेको छु। क्युबा, भियतनाम, अफ्रिकामा यो हालत छ। स्वतन्त्रताको लडाइँ मान्छेको भोकबाट सुरु हुन्छ। माक्र्स–लेनिनको सिद्धान्तमा उपयोगी पाठ (सन्देश) पनि छ। भारतमा गान्धीजीको सिद्धान्तको आफ्नै महत्व छ, जसकै परिणामको रुपमा स्वतन्त्रता पाइएको छ।’

के गान्धी–नेहरूप्रति चेको यो प्रशंसा र आदर प्रस्तुत हुनु शिष्टाचारकै परिणाम थियो ? वा यो कुटनीति थियो ? मलाई लाग्छ, भारतमा चेले खुल्ला नजरले भारतमा एउटा अपरिचित, तर जीवन्त र आकर्षत विचार बुझ्ने कोसिस गरेका थिए। हवाना फर्किएपछि चेले जुन रिपोर्ट पेश गरेका थिए, त्यसमा स्प्ष्ट लेखेका छन्, ‘महात्मा गान्धीको सत्याग्रहले भारतलाई स्वतन्त्रता प्राप्त गर्न र जनताका असन्तोषका शान्तिपूर्ण प्रदर्शनका कारण अंग्रेजलाई देश छाड्न बाध्य बनाएको थियो।’

चेको यो दृष्टिकोणको संकेत उनको कलकत्ताको बसाइँमा पनि देखिएको थियो। उनी त्यहाँ भेटेका कुनै ‘कृष्ण’ नामको व्यक्ति, जसले महाविनासको शास्त्रबारे उनलाई बुझाएका थिए, उनलाई सम्बोधन गर्दै आफ्नो रिपोर्टमा भनेका छन्, ‘त्यहाँ (कलकत्तामा) कृष्ण नामका एक विद्वानसँग भेट हुने मौका पाएको थिएँ। उनको अनुहार यस्तो थियो, जुन आजको हाम्रो दुनियाँभन्दा टाढाको देखिन्थ्यो। त्यो निष्कपटता र विनयशीलताका साथ उनले हामीसँग लामो कुराकानी गरेका थिए, ती कुराहरूमा जसको निम्ति भारत परिचित थियो। उनले दुनियाँमा भएका प्राविधिक शक्ति र सामथ्र्यलाई आणविक उर्जाको शान्तिप्रिय उपयोगमा लगाउन आवश्यक भएको कुरामा जोड दिदैं अन्तराष्ट्रिय राजनीतिक बहसमा आणविक हतियारको भण्डारणको विषयमा उठिरहेको कुराको निन्दा गरेका थिए।’

यो संवादको प्रभावलाई प्रस्तुत गर्दै चेले अगाडि लेखेका छन्, ‘भारतमा युद्ध नामक शब्द त्यहाँका जनमानिसको आत्माबाट यति टाढा छ कि त्यहाँ स्वतन्त्रताको आन्दोलनको तनावपूर्ण अवस्थामा पनि उनीहरूको मनमा युद्धको सोच आएको थिएन।’ कलकत्तामा भेटिएका ती मानिसबारे चे ग्वेभाराले दुई महिनापछि फेरि हवानामा कुरा गरेका थिए। ८ सेप्टेम्बरमा आफ्नो यात्राबाट फर्किएको एक घण्टापछि पत्रकारसँग कुरा गर्दै उनले ती मानिसबारे कुरा गरेका थिए।

अमेरिकाको एउटा राम्रो चलन ३० वर्षपछि गोपनीय भनिएका दस्तावेजहरू सार्वजनिक गरिनु पनि हो। नाम र स्रोतलाई कालो मसीले छोपेर यी दस्तावे सार्वजनकि गरिन्छन्। पुरानो हवानाको एक कवाड बजारमा मलाई यस्तै एउटा पुस्तकको प्रति मिलेको थियो, जसमा चे ग्वेभारासँग जोडिएर अमेरिकी खुफिया एजेन्सीले क्युबाबाट पठाएका सूचनाहरू (अमेरिकी फाइलको फोटोकपी) संकलित थिए। पुस्तक १० वर्षअघि अष्ट्रेलियामा छापिएको थियो। त्यसमा पहिलो दस्तावेज सन् १९५२ को छ। त्यतिबेला चेको भेट फिडेल क्यास्ट्रोसँग भएको थिएन। त्यसपछि चेमाथि लगातार नजर राखिएको थियो। त्यो अमेरिकी खुफिया रिपोर्टबाट थाहा हुन्छ, भारतपछि चे पूर्वी पाकिस्तान (अहिलेको बंगलादेश) पनि गएका थिए।

When socialist revolutionary Che Guevara met Nehru and became a fan of Krishna – India Newsनेहरु र चे ग्वेभारा
पुस्तिकामा चेको सेप्टेम्बर ८ मा हवानामा भएको पत्रकार सम्मेलनको विवरण पनि दिइएको छ। अर्को दिन मोर्स विधि प्रयोग गरेर अमेरिकामा पठाइएको दुई पृष्ठको प्रतिवेदन (जुन भाषा र शैलीमा पत्रकारको समाचारसँग मिल्दोजुल्दो छ) चेले युरोप, मध्य पूर्व, एसिया र अफ्रिकाको तीन महिनाको यात्राका अनुभवहरू कसरी प्रयोग गरे भनेर वर्णन गर्दछ । भारत भ्रमणका क्रममा उनको भनाइ यस्तो छ –

‘भारतका जनता क्युवाका जनताप्रति सहानुभूति राख्थे। हामीले उनीहरूले सानो खेतीयोग्य जमिन र ठूला जमिन्दारीहरूले सिर्जना गरेको समस्या समाधान गर्न खोजिरहेका थियौं । हामीले भारतीय विद्वान कृष्णसँग कुरा गर्दा ठूलो विनाशका माध्यमहरूको नराम्रो कुरा थाहा पायौं। हिरोसिमा पुगेर त्यो भयानक वास्तविकता आफ्नै आँखाले देख्दा, दोस्रो विश्वयुद्धमा लोकतान्त्रिक शक्तिहरूले त्यहाँ परमाणु बम खसालेपछि हामीले कस्तो खुसी व्यक्त गरेका थियौं भन्ने ठूलो गल्तीको अनुभूति भयो ।’

कसैले भन्न सक्छ त्यो कृष्ण नामक व्यक्ति को थियो, जसले कलकत्तामा चे ग्वेभारालाई ज्ञान दिएका थिएरु मलाई यो विषयमा कतै पनि कुनै यकिन प्रमाण मिलेको छैन। धेरै मान्छेको अनुमानअनुसार ‘आजको दुनियाँमा भएका भन्दा भिन्न अनुहार’का विद्वान सायद जिद्दु कृष्णमूर्ति थिए। तर, यसको सम्भावना छैन। मैले बेङ्लोरमा कृष्णमूर्ति न्याससँग कुरा गरेको थिएँ, वरिष्ठ लेखक तथा यायावर कृष्णनाथ त्यति बेला त्यहीँ थिए। तर, त्यहाँ यसको पुष्टि भएन। पुपुल जयकरले लेखेको जीवनीअनुसार सन् १९५९ मा कृष्णमूर्ति दिल्लीमा थिए र गर्मीबाट उदास भएर तीन महिनाका लागि कश्मीर गएका थिए।

हवानामा जब चेले भारत यात्राबारे दिएको रिपोर्ट पाएको थिएँ, त्यो स्पेनी भाषामा थियो। थोरै भाव बुझेको भए त्यहाँ अरु केही दस्तावेजहरू जम्मा गर्ने कोसिस गर्थें।

जे सुकै होस्, टाढा टाढा देशबाट आउने संसारका ठूला मानिसहरू भारतबाट केही न केही सिकेरै जान्छन्। चेको सिकाइ पनि सायद त्यही सिलसिलाको निरन्तरता थियो। तर, यो विषयमा हामीलाई नै धेरै थाहा छैन, जसबारे चेले लेखेका छन्। दुर्भाग्य कुरा देशका माक्र्सवादी समुदायसँग चेको भारत यात्राबारे कुनै पनि स्मृति छैन।

कलकत्ताका पत्रपत्रिकाहरूमध्ये केबल ‘हिन्दुस्तान स्टेन्डर्ड’मा एक बिहान (१२ जुलाईमा) चेको यात्राबारे समाचार नभएर तस्बिर छापिएको थियो। जसमा‘कलकत्ताको अपरपाडाको पटसन कारखानामा गुडविल मिशनको क्रममा क्युबाबाट आएका अर्नेस्तो गेवाने’ (पत्रिकामा प्रुफ पनि गल्ती छ) लेखेर फोटो छापिएको थियो। पाँचौं पृष्ठमा कारखानामा भ्रमण गरेको दुई दिनपछि तस्बिर छापिएको थियो।

चे कहिल्यै पनि कम्युनिष्ट पार्टीसँग प्रत्यक्ष रुपमा नजोडिएको सत्य हो। उनी रुसी साम्यवादको आलोचक थिए। उनले त्यसलाई ‘रुसी उपनिवेशवाद’को संज्ञा दिएका थिए। कुनै साम्यवादी देश तेस्रो दुनियाँका अविकसित देशसँग हतियार र बाँकी सहयोगको नाममा ‘नाफा’ कसरी कमाउन सक्छ भन्ने कुरामा उनको आपत्ती थियो। पछि चेले माओका नितिहरूको निकै तारिफ गरेका थिए। उनले क्युबाले आफ्नो साम्यवाद आफैं खोज्नु पर्ने बताएका थिए। सन् १९६५ मा अल्जेरियामा एउटा खुला सभामा चेले रुसी साम्यवादको आलोचना गरेका थिए। क्युबा फर्किएपछि उनले यसको ठूलो मूल्य तिर्नु परेको थियो।

पार्टीका पत्रिकामा मात्रै नभएर चेको आफ्नै रिपोर्टमा पनि भारतमा १० दिन बस्दा कुनै पनि साम्यवादी नेतासँग भेट भएको कुरा उल्लेख छैन। के उनलाई यहाँका पार्टीबाट टाढा रहने इशारा गरिएको थियो ?

चे ग्वेभाराबारे त्यतिबेला विश्वभरबाट हरेक दिन फरक फरक खबर आउँथे। क्युबाको क्रान्तिपछि चेको जिम्मेवारीमा ती बन्दी सैनिकहरूसँग अन्याय भएको थियो। ती विद्रोही सैनिकमाथि अन्याय गरेको आरोप चेमाथि लागेको थियो। निष्पक्ष सुनुवाइबिनानै चेले ती विद्रोहीलाई मृत्युदण्डको सजाय दिएका थिए। कतिपयलाई ‘कथित देशद्रोही’ भन्दै चे स्वयंले गोली हानेर मारेका थिए। यो उनको जीवनकै अँध्यारो पाटो थियो।

सत्ता धारण गरेपछि केही परिवर्तन भए पनि चेको नायकत्वमा मानवीय पक्षसहित भएको संघर्षको कथा निकै लामो छ। सियरा–माएस्त्राको पहाडमा फिडेल क्यास्ट्रोको विमती हुँदाहुँदै पनि उनी घायल दुस्मनलाई उठाएर उपचारको लागि लैजान्थे। एकपटक फिडेलले भनेका थिए, ‘यसलाई हामप्ले घाइते बनाएको हो। ठीक भएपछि हामीमाथि नै बन्दुक ताक्नेछ।’

चेको जवाफ थियो– त्यसपछि हेरौँला ।

लडाईमा जो कमजोर छ, त्यो मारिनेछ। चेले एउटा उद्देश्य लिएर घर छाडे, चिकित्सा पेशा छाडे, देश छाडे, सत्ता र अन्ततः संसार छोडे ।

-सत्याग्रहबाट भाषानुवाद